Yale Üniversitesi’ndeki Beinecke Kütüphanesi’nde bulunan ve tarihi 1600 ile 1700’lü yıllara dayanan Osmanlıca Türkçesi ile kaleme alınmış el yazmalarına kuruma bağışlandıkları 1870 yılından bu yana yalnızca birkaç kişi ulaşabiliyordu. Üniversitede Osmanlıca lisan bilgisi ve kataloglama tecrübesine sahip kimse olmadığı için tarihi eser niteliğindeki bu el yazmaları, neredeyse unutulmaya yüz tutmuştu. Yale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Yakın Doğu Lisanları ve Medeniyetleri Bölümü’nde 2016 yılından beri Osmanlıca okutman olarak misyon yapan Özgen Felek öncülüğünde geçtiğimiz yıl dijital arşivleme çalışması başlatıldı. Çalışmaya üniversitede tarih alanında doktora öğrencisi olan Ayşe Çiçek Ünal da katıldı. Felek ve Ünal artık birlikte kapalı kalmış Osmanlıca yapıtları gün yüzüne çıkarıyorlar.
İLK OKUYUCULARI OLDUK
Üniversitede çalışmaya başladığında kütüphanedeki yüzlerce Türkçe yazma yapıtın varlığından haberinin olmadığını, öteki bir kütüphanecinin kendisine bu yapıtları sormasıyla Osmanlıca el yazmalarını farkettiğini lisana getiren Felek, şunları söyledi:
“Öğrenir öğrenmez Türkçe yazmaları görmek istedim. Birinci etapta 188 adet yazmayı çabucak inceledim. Akabinde ellerinde diğer bir koleksiyon olduğunu daha söylediler ve çok heyecanlandım. Onları da inceleyip liste çıkardım. Seçtiğim birtakım yazmaları ise öğrencilerime final ödevi olarak verdim. Böylelikle kütüphanede yer alan yazmaların birinci okuyucuları olduk.
Fotoğraf: Yale News
ESERLER 1870’DEN BERİ ÜNİVERSİTEDE
Yale Üniversitesi, Amerika’nın birinci Arapça ve Sanskritçe profesörü olan Edward E. Salisbury sayesinde Türkçe yazmalarla tanıştı. 1842 yılında Yale’de ders vermeye başlayan Salisbury, Avrupa seyahatleri sırasında müzayedelerden ve sahaflardan İslamî yazmalar toplayarak varlıklı bir yazma eser koleksiyonu oluşturmuştu. Salisbury 1870 yılında şahsi kütüphanesini üniversiteye bağışlayınca bu yazma eserler de Yale Kütüphanesi’nde yerlerini almış.”
100 ESER DÜNYAYA AÇILDI
Geçtiğimiz yılın eylül ayından beri 100 yapıtın dijital ortama taşındığını belirten Ünal, yapılan çalışmayı şöyle anlattı:
“Kütüphanede yaklaşık 550 el yazması eser bulunuyor. Bu yapıtların birden fazla neredeyse 150 yıldır üniversitenin kütüphanesinde yer alıyor. Lakin kimse onları kataloglamamış ve dijital arşive işlememiş. Bu sebeple biz de yapıtları tek tek inceleyip dijital arşiv için kataloglamaya başladık. Artık isteyen herkes dijital ortamda bu yapıtlara çarçabuk ulaşabiliyor. Böylelikle geçmişten günümüze taşınmış bu yapıtların tüm dünyaya açılmasını sağlıyoruz.
EL YAZMASI 18’İNCİ YÜZYIL ANSİKLOPEDİSİ
Kütüphanedeki yapıtlardan biri de İbrahim Hakkı Efendi’nin 18’inci yüzyılda kaleme aldığı Marifetname isimli ansiklopedi. Hakkı Efendi vefat ettikten 10 yıl sonra Sait Abdi tarafından kaleme alınan 1790 yılına ilişkin bu el yazması kopya, yapıtın kendisi kadar kıymetli. BÖte yandan elimizdeki bu nüshada çok farklı çizimler ve grafikler yer alıyor. Üniversitede itinayla korunan yapıtlardan biri olduğunu söyleyebiliriz. ”
İÇLERİNDEN PARA VE NOTLAR ÇIKIYOR
Eserlerin içinden çıkan notlar da geçmişe ışık tutuyor. Kiminin içinden bir doğum tarihi, kiminden bir anı ya da muharririn o anki his ve fikirleri çıkıyor. Bir yapıtta birtakım sayfa köşelerinin iple dikildiğini fark ettiklerini belirten Ünal, “Bazı yapıtlardan de o periyoda ilişkin paralar çıktığını görüyoruz. Bunların birçoğunun ayraç olarak kullanıldığını düşünüyoruz. Hepsinin farklı farklı öyküsü var” dedi. Günışığına çıkarılan el yazması kitaplar dışında kütüphanede biri Sultan Abdülaziz, ikisi 2’inci Abdülhamid tarafından imzalanan üç ferman da bulunuyor.
İBRAHİM HAKKI EFENDİ KİMDİR?
Türk mutasavvıf, sosyolog ve alim olan Erzurumlu İbrahim Hakkı Efendi, 1703 yılında Erzurum’da doğdu. Hayatı boyunca dini ve bilimsel bahislerle ilgilendi. Toplamda 15 yapıtı bulunan İbrahim Hakkı Efendi’nin en kıymetli yapıtlarından biri olan Marifetname, tasavvufi bahislerle birlikte fen bilimleri hakkında da geniş bilgileri kapsıyor. Astronomi, fizik, psikoloji, sosyoloji ve din alanlarında pek çok çalışma yapan Osmanlı alimi, geniş bilgileri kapsayan Marifetname isimli yapıtını 1757 yılında tamamladı. Kitabın en değerli özelliklerinde biri de güneş sistemini anlatması.