Derleyen: Betül Topaklı / Milliyet.com.tr – İhtiyaçlarımızı karşılamak hedefiyle öteki beşerlerle alışveriş yapmak ve bu alışverişlerin daha kolay yapılabilmesi hedefiyle banknot ya da Türkiye’deki tarifiyle kağıt para kullanıyoruz. Fakat çeşitli nedenlere bağlı olarak kağıt paranın yırtılması durumunda kelam konusu para piyasada geçmiyor. Size dünyada bükülmeyen, katlanmayan, yırtılmayan paraların olduğunu söylesek. Bunlardan biri de Kanada doları… Yırtılmayan ve suya sağlam yapısıyla tüm dikkatleri üzerine çeken banknotu kıyafetlerinizin cebinde unuttuğunuzda ya da ezkaza çamaşır makinesine attığınızda bile asla ziyan görmüyor. Peki, bu paraların sırrı ne?
Banknotlar, tarihinin birinci devirlerinde ‘kağıt para’’ tarifine uygun olarak kağıda basılan para niteliğindeydi. Vakitle olağan kağıdın yerini özel üretilmiş kağıtlar aldı ve akabinde da pamuk elyafından yapılan çok daha güçlü banknot basım materyaline geçildi. Üretim ve baskı teknolojilerindeki gelişmeler bu işle uğraşanları ‘polimer’e kadar getirdi.
DAHA UZUN ÖMÜRLÜ
Günümüzde ülkelerin banknot basımında özel üretim kağıt, hibrit (kağıt, pamuk üzere karışımlı) gereç ya da polimer kullanıyor. Birinci olarak Avustralya tarafından sürüme sunulan polimere baskı banknot, sonradında Kanada’nın da tercihi oldu. 1935 yılından bu yana Bank of Canada tarafından kendi banknotu basılan ülkede polimere geçiş süreci 2006’da başlatıldı ve birinci banknot 2011 yılında piyasaya sunuldu.
Polimer, su geçirmez ve yırtılmaya karşı hayli dirençli bir gereç olduğu için Kanada dolarını cebinizde unuttuğunuzda ya da ezkaza çamaşır makinesine attığınızda bile ziyan görmüyor. Hatta bu banknotlar, normal kâğıt paralara kıyasla iki ila beş kat daha uzun ömürlü. Bu özellikleri sayesinde Kanada’nın parası hem ekonomik açıdan daha avantajlı hem de çevresel tesirleri daha düşük.
Polimer, ‘monomer’ olarak isimlendirilen kolay moleküllerin kimyasal bağlarla bağlanması sonucu oluşan yüksek molekül yüklü unsurlar olarak tanımlanıyor. Sanayide kullanılan polimerik gereçler özelliklerine nazaran plastik, kauçuk ve fiber olarak üç ana başlık altında toplanıyor. Polimerlerin başta para basımı olmak üzere yaygın kullanılmasının nedenlerinin başında sağlam olması ve leke tutmaması geliyor. Öbür nedenleri ise kolay şekillendirilip tasarım yapılabilmesi, yalıtkan ve şeffaflık biçiminde sıralamak mümkün. Dayanıklılık banknotların paraların uzun müddet tedavülde tutulmalarını sağlıyor.
SAHTECİLERİN İŞİNİ BİR EPEY ZORLAŞTIRIYOR
Peki, Kanada’nın bu değişikliği yapmasının arkasındaki sebep ne? Kanada Merkez Bankası, yalnızca banknotların dayanıklılığını artırmakla kalmayıp birebir vakitte sahteciliği önlemek için de bu değişikliği hayata geçirdi. Polimer banknotların üretimi, kâğıt paralara nazaran daha karmaşık ve teknolojik açıdan gelişmiş bir süreç gerektiriyor. Bu da sahtecilerin işini bir oldukça zorlaştırıyor.
Polimer banknotlar, geçersiz para basımını neredeyse imkânsız hâle getirirken, birebir vakitte çok daha uzun ömürlü bir kullanım sunuyor. Ayrıyeten etraf dostu olan polimer banknotlar, daha uzun müddet dayandıkları için daha az sıklıkla değiştirilmesi gerekiyor. Bu da daha az kâğıt israfı ve daha az çevresel ayak izi manasına geliyor. Kanada Merkez Bankası’nın bu kararı almasında sürdürülebilirliği de göz önünde bulundurması kıymetli bir rol oynuyor.
TÜRKİYE’DEKİ DURUM NE?
Polimere baskı banknot kullanımına geçen ya da bu sürece başlayan ülkeler ortasında Bangladeş, Brezilya, Brunei, Şili, Çin, Kostarika, Ekvator, El Salvador, Honduras, Endonezya, Kuveyt, Malezya , Meksika, Nepal, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Romanya, Samoa, Singapur, Solomon Adaları, Tayvan, Tayland, Venezuela, Vietnam, Zambia, Haiti, Kuzey İrlanda ve Man Adası yer alıyor. Pekala Türkiye’deki durum ne?
Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası’nın (TCMB) tek yetkili para otoritesi olduğu Türkiye’de TL, yüzde 100 pamuk elyafından üretilmiş banknot kağıdına basılıyor. Burada kelamı edilen sıradan bir pamuk değil elbette. ‘Linter’ ismi verilen ve pamuğun çekirdeği üzerindeki küçük lifli modüller ya da dokuma fabrikalarından artan kısa lifli pamuk ipliği. Pamuk elyafından üretilen banknot materyali de kuşkusuz güçlü. TL’nin yanı sıra avro ve ABD doları da gibisi baskı özellikleri sahip. ‘Polimer’ mi yoksa ‘banknot kağıdı’ mı sorusunun cevabı biraz da tercih edilen teknolojiyle kontaklı üzere gözüküyor.